دین‌شناسی، خداشناسی و آموزش دینی در نظام آموزش عالی قرقیزستان: تاریخ و وضعیت فعلی

مقاله خانم دکتر دینارا عثمانوا، استاد و رئیس گروه دین‌شناسی و خداشناسی دانشگاه ملی قرقیزستان و آقای دکتر پاول بوچکوف استاد کرسی الهیات و ارتباطات مسیحی در آکادمی بین منطقه ای مدیریت پرسنل اوکراین در مجله علمی «الهیات: نظریه و عمل». سال 2024. جلد ۳. شماره 2. ص. 93-106.

این مقاله به مروری بر تاریخچه و وضعیت فعلی آموزش علوم الهیات، دینی و دین‌شناسی در چارچوب آموزش عالی در جمهوری قرقیزستان از لحظه کسب استقلال دولتی تا به امروز اختصاص دارد. علیرغم این واقعیت که الهیات به عنوان یک رشته علمی مستقل هنوز در نسخه فعلی فهرست شناسه‌های تخصص‌های علمی کمیسیون ملی صدور گواهینامه زیر نظر ریاست جمهوری قرقیزستان ارائه نشده است، تعداد قابل توجهی از کارمندان حوزه دانش و آموزش و نمایندگان مذاهب مختلف درگیر در مسائل تعلیمات دینی و دین‌شناسی هستند. قرقیزستان یک کشور سکولار است و در عین حال ریشه‌های اسلامی بسیار عمیقی دارد، لذا اکثریت قریب به اتفاق ساکنان این کشور که به اسلام سنتی اعتقاد دارند، اهل سنت و پیرو فقه حنفی و عقیده ماتریدی هستند. جامعه با اعتقاد به دین اسلامی سنتی، تقاضای نسبتاً پایداری برای دانش دینی منظم نه تنها در چارچوب آموزش ابتدایی، بلکه آموزش عالی نیز دارد. در عین حال، بخش قابل توجهی از کسانی که می‌خواهند آموزش ببینند و روحانی شوند، در کشورهای خارجی آموزش دینی می‌بینند و این امر تعدادی از مشکلات را ایجاد می‌کند - از موضوع به رسمیت شناختن چنین آموزشی در قلمرو قرقیزستان گرفته تا مشکلات مرتبط با تهدیدات ناشی از نمایندگان بنیادگرایی اسلامی و تعدادی از سازمان‌های مخرب و تروریستی. نظام آموزش عالی مدرن قرقیزستان کسب دانش دین‌شناسی را در چارچوب تربیت مناسب دین‌شناسان ارائه می‌دهد. علاوه بر این، تعدادی پروژه مشترک بین‌دولتی در زمینه آموزش علوم الهیات وجود دارد که زمینه‌ساز توسعه آن در چارچوب آموزش عالی قرقیزستان و نویدبخش این است که در آینده منجر به ایجاد شناسه برای رشته علمی «الهیات» در چارچوب مقررات قانونی و به دست آوردن جایگاه شایسته توسط آن در زمره علوم اجتماعی و انسانی کشور شود.

 کلیدواژه‌ها: دین‌شناسی، خداشناسی، آموزش دینی، قرقیزستان.

 هدف این مقاله تلخیص اطلاعاتی درباره تاریخچه شکل‌گیری و وضعیت فعلی رشته‌های علمی دین‌شناسی و خداشناسی و رشته غیرعلمی آموزش دینی در چارچوب آموزش عالی در جمهوری قرقیزستان است.

تازگی علمی این مقاله در تعمیم داده‌ها و اطلاعات فعلی در مورد تاریخچه دین‌شناسی، خداشناسی و آموزش دینی در آموزش عالی قرقیزستان در سال 2024 است. علیرغم عدم وجود شناسه برای رشته «خداشناسی» در فهرست تخصص‌های علمی کمیسیون عالی صدور گواهینامه جمهوری قرقیزستان، یک استاندارد آموزشی دولتی در زمینه «خداشناسی» به شماره 531600 در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد که با موفقیت در تعدادی از دانشگاه‌های این کشور اجرا می‌شود. علاوه بر این، در قرقیزستان تقاضای زیادی از سوی شهروندان هم برای آموزشی دین‌شناسی سکولار و هم برای آموزش دینی وجود دارد.

مقدمه

در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری قرقیزستان در 31 اوت 1991 استقلال خود را اعلام کرد و پس از آن کشور ساختن دولت را آغاز کرد که بر تمام حوزه‌های زندگی عمومی، از جمله آموزش تأثیر گذاشت.

آموزش عالی قرقیزستان سنت خود را از آموزش عالی اتحاد جماهیر شوروی به ارث برده است و همزمان با آموزش روسی توسعه می‌یابد و اغلب در مورد مسائل کلیدی علم و آموزش وحدت کامل را نشان می‌دهد. این امر در مورد تخصص علمی «دین‌شناسی» نیز صدق می‌کند. به عنوان مثال، شناسه تخصص علمی «فلسفه دین و دین‌شناسی» (کد تخصصی 09.00.14) که با مصوبه هیئت رئیسه کمیسیون ملی صدور گواهینامه زیر نظر ریاست جمهوری قرقیزستان به تاریخ 30 مارس 2023 به شماره ۱۲۶ تصویب شده است، عملاً مشابه شناسه روسی تخصص علمی 09.00.14 «فلسفه دین و دین‌شناسی» است. در عین حال، لازم به ذکر است که در قرقیزستان، علم و آموزش مطابق با موفقیت‌های به دست آمده در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی کشور در حال توسعه است و مانند سایر کشورهای شوروی سابق، روندهای توسعه و مشکلات خاص خود را دارند.

آموزش دینی در قرقیزستان

طبق ماده 1 قانون اساسی جمهوری قرقیزستان، قرقیزستان یک کشور سکولار و در عین حال دارای ریشه‌های بسیار عمیق اسلامی است که در نتیجه اکثریت قریب به اتفاق جمعیت این کشور (بیش از ۹۰ درصد) [حسینوف] معتقد به اسلام سنتی و مسلمان اهل سنت و پایبند به فقه حنفی و عقیده ماتریدی هستند.

قوانین جاری کشور به طور کامل آزادی مذهب را تضمین می‌کند. قانون آزادی مذهب و سازمان‌های مذهبی در جمهوری قرقیزستان مورخ 16 دسامبر 1991 مسائل مربوط به تشکیل و فعالیت‌های سازمان‌های مذهبی، از جمله موضوع آموزش دینی را تنظیم می‌کند. در سال‌های بعد، تعدادی از قوانین و مقررات قانونی صادر شد که چارچوب قانونی روابط میان دین و دولت را اصلاح کرد و به طور قابل توجهی گسترش داد. بدین ترتیب، بر اساس فرمان رئیس‌جمهور قرقیزستان مورخ 14 نوامبر 1996، مقرراتی در مورد فعالیت سازمان‌های مذهبی، از جمله «مقررات موقت آموزش دینی» به تصویب رسید. در سال 2008، به منظور تقویت کنترل بر فعالیت‌های سازمان‌های مذهبی خارجی و جلوگیری از گسترش افراط‌گرایی مذهبی، نسخه جدید قانون آزادی مذهب و سازمان‌های مذهبی در جمهوری قرقیزستان به تصویب رسید. با اجرای مداوم هنجارهای قانونی که عملکرد مناسب سازمان‌های مذهبی را تضمین می‌کند، تصمیمی در مورد لزوم اصلاح نظام دین‌شناسی سکولار و آموزش دینی اتخاذ شد. برای این منظور، در چارچوب «مفهوم سیاست دولتی جمهوری قرقیزستان در حوزه مذهبی برای سال‌های 2014-2020»، «مفهوم اصلاح دین‌شناسی و آموزش دینی در قرقیزستان» در سال 2016 تدوین شد. «یکی از اهداف اصلی این مفهوم، استانداردسازی برنامه درسی موسسات آموزشی دینی، اتخاذ یک برنامه درسی واحد و درج دروس سکولار است». البته این مفهوم عمدتاً به موضوع آموزش دینی اسلامی در قرقیزستان مربوط می‌شد که تاریخ شکل‌گیری و توسعه خاص خود را دارد.

در زمان تدوین این مفهوم در سال 2016، در قرقیزستان 92 مدرسه و 10 دانشگاه دینی وجود داشت، اما هیچ یک از آنها گواهینامه دولتی نداشت. هیچ استانداردی برای آموزش دینی وجود نداشت و برنامه‌های درسی یکپارچه نبودند. در برخی مؤسسات آموزشی، آموزش به حفظ سوره‌ها و مسایل فقهی خلاصه می‌شد. نتایج تأیید صلاحیت مؤسسات آموزشی دینی که توسط اداره دینی مسلمانان قرقیزستان (مفتیات) در فوریه 2016 انجام شد، سطح دانش بسیار پایینی را در بین معلمان و استادان نشان داد که از 384 نفر، فقط 177 نفر (46%) دارای سطح دانشی بودند که مناسب شرایط اعلام شده بود. تعدادی از محققین سطح متوسط ​​سواد بخش قابل توجهی از کادر آموزشی مؤسسات آموزشی اسلامی را در درجه اول به دلیل فقدان تایید صلاحیت دولتی، استانداردهای یکسان تعلیمات دینی و برنامه‌های درسی تبیین می‌کردند.

این وضعیت منجر به این شد که آموزش دینی در این قالب، در واقع، آموزش خداشناسی به شکل دینی بود و در درجه اول با «تربیت پرسنل مذهبی، تعلیم و تبلیغ دین در بین مردم توسط سازمان‌های مذهبی همراه بود. تعلیم دین به شکل غیر سکولار تحت مدیریت یا کنترل یک سازمان مذهبی خاص برای تربیت تخصصی محدود روحانیون به منظور جذب طلبه به انجمن مذهبی انجام می‌شود». سطح تحصیلات به دلیل جدایی از سیستم سکولار دین‌شناسی و تدریس دروس علوم انسانی مورد نیاز برای آموزش عالی، پایین باقی ماند. «در برخی از مؤسسات آموزشی، آموزش به حفظ سوره‌های قرآن و مسایل فقهی خلاصه می‌شود. طبق گزارش‌های قاضیات، در کشور تنها 20 درصد روحانیون اسلامی دارای سواد ابتدایی دینی هستند که در مدارس و دانشگاه‌های اسلامی دریافت کرده‌اند».

وضعیت در سال 2017 تغییر کرد، زمانی که دانشگاه اسلامی قرقیزستان، که مؤسس آن اداره دینی مسلمانان قرقیزستان (مفتیات) است، به دستور وزارت آموزش و علوم جمهوری قرقیزستان مورخ ۷ ژوئیه ۲۰۱۷ مجوز انجام فعالیت‌های آموزشی در زمینه آموزش را دریافت کرد. بدین ترتیب این دانشگاه می‌تواند برای فارغ‌التحصیلان خود مدرک دولتی صادر کند. «در حال حاضر دانشگاه اسلامی قرقیزستان دارای دانشکده علوم انسانی است که شامل گروه الهیات، گروه فیلولوژی عربی، گروه علوم انسانی و طبیعی و گروه شریعت می‌باشد. دانشگاه اسلامی قرقیزستان، پرچمدار موسسات آموزشی دینی قرقیزستان، روحانیون با تحصیلات عالی و متخصصان مذهبی در زمینه اسلام را تربیت می‌کند. فارغ‌التحصیلان این دانشگاه مدرک «زبان عربی و شریعت» با تخصص در «دین در حوزه دین» دریافت می‌کنند.

به گفته محققین، «از سال 2011 تا 2020 تعداد مؤسسات آموزشی اسلامی به 114 مؤسسه شامل 104 مدرسه، 9 انستیتو و 1 دانشگاه رسیده است. تعداد طلبه‌ها از 8000 نفر فراتر رفت». همچنین لازم به ذکر است که تعداد نسبتاً زیادی از طلبه‌ها در خارج از کشور، در دانشگاه‌های اسلامی خاورمیانه، خلیج فارس و شمال آفریقا آموزش می‌بینند. در حال حاضر، بدیهی است که آموزش اسلامی در قرقیزستان نیازمند اصلاح است و این امر در تعدادی از نشریات تخصصی منعکس شده است.

قرقیزستان یک کشور چندملیتی و چندمذهبی است. علاوه بر اسلام، حدود ۴ درصد از مردم به مسیحیت ارتدوکس اعتقاد دارند. برای تغذیه معنوی مؤمنان در قرقیزستان، اسقف‌نشین بیشکک و قرقیزستان متعلق به کلیسای ارتدکس روسیه فعالیت می‌کند که شامل حدود 40 قصبه و کلیسا است. این اسقف‌نشین موسسات آموزش عالی مذهبی خود را ندارد و طلبه‌ها را برای تحصیل در موسسات آموزشی دینی - آکادمی‌ها و حوزه‌های علمیه در روسیه، اوکراین، ازبکستان و غیره می‌فرستد.

در مورد سایر سازمان‌های مذهبی باید گفت که تا سال 2012، «2 کلیسای باورمندان کهن و 4 جامعه کاتولیک در قرقیزستان فعال بودند. 311 سازمان مذهبی فعال هستند که از این میان 49 سازمان باپتیست، 21 سازمان لوتری، 43 سازمان کاریزماتیک، 53 کلیسای پنطیکاستی و سایر جنبش‌های مذهبی هستند. علاوه بر این، 16 سازمان پروتستان، 24 ماموریت مسیحی خارجی و 14 جنبش مذهبی جدید وجود دارد». در آغاز سال 2021، 404 فرقه مسیحی و همچنین 12 جامعه بهایی، 1 جامعه یهودی و 1 جامعه بودایی در کمیسیون دولتی امور ادیان زیر نظر ریاست جمهوری قرقیزستان به ثبت رسیدند. با وجود تعداد قابل توجهی از انجمن‌های مذهبی مختلف، حتی یک سازمان آموزش عالی دینی در میان آنها وجود ندارد.

دین‌شناسی در قرقیزستان

دین‌شناسی در قرقیزستان تاریخ خاص خود را دارد که با ظهور «گروه بین‌دانشگاهی بی‌خدایی علمی در دانشگاه دولتی قرقیزستان در سال 1964 و تمرکز فعالیت‌های تحقیقاتی در مورد مشکلات مذهبی در آکادمی علوم جمهوری شوروی قرقیزستان که در همان زمان اتفاق افتاد» آغاز شد. در سال‌های بعد، دین‌شناسی مانند علوم اجتماعی در همه جای اتحاد جماهیر شوروی، در سیاست دولتی برای ترویج بی‌خدایی علمی قرار گرفت.

در سال 1995، وزارت آموزش، علم و سیاست جوانان جمهوری قرقیزستان استاندارد آموزشی دولتی را تصویب کرد که در نتیجه آن دین‌شناسی و فرهنگ‌شناسی در یک موضوع ادغام شدند و دین‌شناسی به عنوان بخشی از فرهنگ‌شناسی تدریس شد.

برخلاف آموزش دینی یا خداشناسی، دین‌شناسی یک رشته سکولار است و گرایش مذهبی ندارد. «دین‌شناسی بر دین به عنوان یک پدیده اجتماعی- فرهنگی تمرکز می‌کند و به بررسی پیدایش، توسعه، عملکرد و ارتباط آن با سایر جنبه‌های فرهنگ بدون اشاره به دیدگاه مذهبی خاصی می‌پردازد. <…> دین‌شناسی با منطق، عقل و روش‌های علمی مانند تحلیل تاریخی، قیاس، مطالعه تطبیقی ​​و غیره عمل می‌کند. <…> دین‌شناسی می‌کوشد تا دانش ادیان، تاریخ، فرهنگ و رابطه آنها با جامعه را منتقل کند. <…> دین‌شناسی همه سنت‌های دینی را به طور یکسان با در نظر گرفتن تنوع و تحول آنها بررسی می‌کند».

نیاز مبرم به دین‌شناسان حرفه‌ای به دلیل نیاز به متخصصانی است که «درکی عمیق از همه ادیان جهان داشته باشند و محدود شدن دانش آنها به یک دین، با اصول بی‌طرفی ایدئولوژیک و فاصله گرفتن از یک ایدئولوژی و دین دیگر در تضاد است». در این راستا، تربیت دین‌شناسان در آموزش عالی باید «با روحیه تساهل و تسامح، احترام به نمایندگان فرهنگ‌ها و مذاهب دیگر و توانایی برقراری گفتگو بین آنها» صورت گیرد.

در سال 1998، در قرقیزستان، در شهر بیشکک، اولین گروه دین‌شناسی تأسیس شد که هنوز به عنوان بخشی از انستیتو علوم اجتماعی و علوم انسانی دانشگاه ملی قرقیزستان با موفقیت فعالیت می‌کند. بنیانگذار و مدیر (1998-2023) آن دکتر علوم فلسفی، استاد تولقون آموروا بود. دانشجویان طبق برنامه آموزشی مصوب در دین‌شناسی آموزش می‌بینند و از منظر دین‌شناسی سکولار دانشگاهی به مطالعه دین می‌پردازند. در عین حال، رویکردی بین‌رشته‌ای در مطالعه دین به کار می‌رود که به لطف آن دین از مواضع فلسفه، تاریخ، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، انسان‌شناسی و غیره مورد پژوهش قرار می‌گیرد. تا سال 2009، «در عمل دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی سکولار قرقیزستان دین‌شناسی فقط در دانشگاه ملی قرقیزستان تدریس می‌شود، زیرا استاندارد دولتی آموزش چنین درسی ندارد. علیرغم این که دین‌شناسی یک درس مستقل است، اکنون تا حدی در فرهنگ‌شناسی گنجانده شده است و فقط اطلاعات کلی در مورد دین ارائه می‌شود. از سال 2017، این گروه «گروه دین‌شناسی و خداشناسی» نامیده می‌شود. علاوه بر دروس دین‌شناسی، دانشجویان به تحصیل زبان عربی نیز می‌پردازند که به لطف آن فرصت مطالعه عمیق‌تری درباره جهان اسلام دارند.

در دانشگاه قرقیزی-روسی اسلاوی در سال 1999، گروه یونسکو برای مطالعه فرهنگ و ادیان جهان با کمک سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل تاسیس شد. از سپتامبر 2023، این گروه با گروه فلسفه ادغام و به گروه فلسفه و دین‌شناسی معروف شد. این گروه دانشجویان مقطع کارشناسی را در رشته «دین‌شناسی» و دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد را در رشته «سیاست و دین» در چهارچوب برنامه آموزشی اصلی «دین‌شناسی» تربیت می‌کند.

در انستیتو بشردوستانه «آراشان» دانشگاه دولتی اوش، در دانشکده دین‌شناسی که شامل گروه دین‌شناسی و رشته‌های آموزشی عمومی است، آموزش در تخصص «خداشناسی» در دو مقطع کاردانی و کارشناسی ارائه می‌شود.

دانشگاه بزرگ دیگری که تصمیم به تربیت دین‌شناسان آینده گرفت، دانشگاه قرقیزی-ترکی ماناس در بیشکک بود. گروه دین‌شناسی به عنوان بخشی از دانشکده الهیات در سال تحصیلی 2011/2012 ایجاد شد و در سال 2016 اولین دین‌شناسان در مقطع کارشناسی فارغ‌التحصیل شدند. آموزش به زبان‌های قرقیزی و ترکی انجام می‌شود و در کل «بر اساس استانداردهای تعیین شده توسط وزارت آموزش و علوم جمهوری قرقیزستان و همچنین مطابق با منشور دانشگاه ماناس صورت می‌گیرد [بخش دین‌شناسی]. آموزش دین‌شناسی در این دانشگاه طیف وسیعی از رشته‌های مرتبط با علوم دینی مانند تاریخ ادیان، دین و فرهنگ، فلسفه، فلسفه دین، روان‌شناسی دین، پدیدارشناسی دین، اخلاق و ارزش‌ها، انسان‌شناسی دین و همچنین رشته‌های اسلامی مانند تفسیر، حدیث، کلام، تاریخ مذاهب، فقه اسلامی و تاریخ اسلام را در بر می‌گیرد. در عین حال در این گروه دروس آموزشی عمومی و تربیتی مانند روانشناسی تربیتی، سنجش و ارزشیابی، جامعه‌شناسی تعلیم و تربیت، مقدمه آموزش، روش‌های تدریس خاص، تربیت دینی، خطابه دینی و همچنین زبان‌های ترکی، قرقیزی، عربی و روسی تدریس می‌شود». دین‌شناسی با مطالعه عمیق‌تر رشته‌های اسلامی تدریس می‌شود. فارغ‌التحصیلان این فرصت را دارند که به عنوان معلم دین‌شناسی در موسسات آموزشی دولتی زیر نظر وزارت آموزش و علوم جمهوری قرقیزستان و همچنین در مدارس دولتی جمهوری ترکیه استخدام شوند. علاوه بر این، فارغ‌التحصیلان می‌توانند به عنوان متخصص در دولت و سازمان‌های دیگر، از جمله مفتیات کار کنند.

تا سال 2017، تخصص «دین‌شناسی» در شهرهای بیشکک و اوش متمرکز بود و در دانشگاه ملی قرقیزستان، دانشگاه قرقیزی-ترکی ماناس، دانشگاه قرقیزی-روسی اسلاوی، و انستیتو بشردوستانه «آراشان» دانشگاه دولتی اوش تدریس می‌شد.

در حال حاضر، تقاضا برای دین‌شناسان در قرقیزستان کاملاً آشکار است، زیرا طبق فرمان صادر جباروف رئیس‌جمهور قرقیزستان درس «تاریخ ادیان» از سال تحصیلی 2022/2023 در برنامه درسی مدارس قرقیزستان وارد شد. قبل از این، از سال 2016، تاریخ فرهنگ دینی در مدارس در کلاس نهم به عنوان یک رشته آزمایشی ابتدا در 10 مدرسه و از سال 2018 در 56 مدرسه کشور تدریس می‌شد.

از نیمه اول سال 2024، «در قرقیزستان، متخصصان دین‌شناسی و خداشناسی در 9 دانشگاه دولتی کشور مطابق با استانداردهای آموزشی دولتی مصوب 2021 در زمینه‌های «دین‌شناسی» و «خداشناسی» تربیت می‌شوند که اولویت‌های اصلی این استانداردها، رشد و تربیت معنوی و اخلاقی دانشجویان است».

متأسفانه، در قرقیزستان شورای رساله دکتری برای تخصص «دین‌شناسی» وجود ندارد که به طور قابل توجهی سرعت توسعه این تخصص را به عنوان یک رشته علمی کاهش می‌دهد و امکان تربیت پرسنل حرفه‌ای مسئول صدور بالاترین گواهینامه علمی و آموزشی برای نیازهای موسسات علمی و ‌آموزشی دین‌شناسی را از بین می‌برد. موارد نادر دفاع از مدرک دکترا در رشته «الهیات» در قرقیزستان نه تنها این مشکل را حل نمی‌کند، بلکه برعکس، اتهامات موجه «غیرحرفه‌ای بودن، جعل و توهین به علم و بی‌اعتبار کردن آن» را مطرح می‌کند».

خداشناسی در قرقیزستان

برخلاف اروپا که کل نظام دانشگاهی در آن در قرون وسطی صرفاً به لطف الهیات پدید آمد و اکنون تجربه گسترده‌ای در تنظیم حقوقی دانشکده‌های الهیات در دانشگاه‌های دولتی دارد، الهیات در قرقیزستان در حال شکل‌گیری است. این تا حد زیادی به دلیل تداوم تأثیر میراث شوروی در مدل ساختن سیستمی از تخصص‌های علمی است.

الهیات موضوعی ویژه است که هدف آن بررسی «آموزه‌های دینی، فرقه‌ها و شیوه‌های زندگی دینی با تمرکز بر آموزه‌ها و جنبه‌های درونی اعمال دینی است. الهیات مبتنی بر ایمان به عنوان ابزار اصلی شناخت دین، بدون توسل به داده‌های تجربی و آزمایش‌ها است. الهیات رسالت تأیید ایمان و تثبیت و توجیه باورهای دینی را بر عهده دارد. الهیات به مطالعه یک نظام دینی خاص مانند الهیات اسلامی، الهیات مسیحی و غیره می‌پردازد».

از نیمه اول دهه 1990 موضوع سازماندهی گروه الهیات بارها مطرح شده بود و پیوندها و روابط بشردوستانه، فرهنگی و بین‌دولتی با کشورهایی که جمعیت آنها از مذهب سنی اسلام سنتی پیروی می‌کنند، نقش چشمگیری در این امر داشته است.

«اولین دانشکده الهیات در قرقیزستان در سال 1993 در دانشگاه دولتی اوش افتتاح شد. این دانشکده به توصیه‌های مفتیات مبنی بر اینکه فقه حنفی و عقیده ماتریدی برای قرقیزستان مناسب است، پایبند است. ویژگی اصلی مؤسسات آموزشی الهیات موجود که با تامین مالی اداره امور ادیان ترکیه افتتاح شد، صدور مدرک دولتی است».

در سال 2000، دانشکده الهیات در انستیتو بشردوستانه «آراشان» دانشگاه دولتی اوش باز شد و متعاقباً این دانشکده به دانشکده دین‌شناسی تغییر نام داد.

دانشگاه دیگری که موفق به اجرای طرح افتتاح دانشکده الهیات (عمدتاً اسلام‌شناسی) شد، دانشگاه قرقیزی-ترکی ماناس فوق‌الذکر بود. «بر اساس قراردادی که بین قرقیزستان و ترکیه در 30 سپتامبر 1995 به امضا رسید، مقرر شد دانشکده الهیات ایجاد شود. با تصمیم هیئت امنای دانشگاه قرقیزی-ترکی ماناس مورخ 30 اکتبر 2010، روند آموزشی در این دانشکده در سال تحصیلی 2011/2012 آغاز شد» [دانشکده الهیات]. یکی دیگر از دانشگاه‌های دولتی در قرقیزستان، دانشگاه بین‌المللی قرقیزستان، مدرسه عالی الهیات را در سال 2015 برای تربیت دانشجویان رشته خداشناسی در مقطع کارشناسی افتتاح کرد.

در سال 2017، تنها پنج دانشگاه در قرقیزستان فرصت کسب تخصص در زمینه الهیات را فراهم می‌کردند. آنها عبارت بودند از: دانشگاه ملی قرقیزستان، دانشگاه قرقیزی-ترکی ماناس، دانشگاه دولتی قرقیزستان، دانشگاه بین‌المللی قرقیزستان، دانشگاه دولتی اوش.

علاوه بر مدرسه عالی، در دانشگاه دولتی قرقیزستان یک کالج الهیات وجود دارد که در آن دانشجویان آموزش در رشته الهیات در مقطع کاردانی می‌بینند و پس از گذراندن موفقیت‌آمیز امتحانات، مدرک دولتی دریافت می‌کنند. این کالج بر اساس یک طرح آزمایشی عمل می‌کند و فرض بر این است که در آینده «برنامه درسی آن باید در تمام مدارس دینی کشور معرفی شود».

تا مارس 2024، «در قرقیزستان 3436 مسجد، 51 موسسه خیریه مذهبی و 38 سازمان دیگر ثبت شده است. قاضیات استانی اداره دینی مسلمانان قرقیزستان (مفتیات)، 14 موسسه آموزش عالی اسلامی، از جمله یک دانشگاه اسلامی و ۱۳ انستیتو اسلامی وجود دارد. 162 مدرسه اسلامی در حال فعالیت است».

تهدیدهای مدرن مرتبط با رادیکالیزه شدن اسلام و گسترش افکار افراطی و تروریستی در میان مسلمانان، مقامات کشور را وادار به توجه به آموزش ویژه روحانیون کرده است. به یمن گفتگو بین نمایندگان اسلام سنتی (مفتیات) و دولت، در دانشگاه دولتی قرقیزستان «انستیتو آموزش و بازآموزی کارکنان رهبری اداره دینی مسلمانان قرقیزستان (مفتیات) ایجاد و مجوز از وزارت آموزش و علوم جمهوری قرقیزستان اخذ شد. این انستیتو سالانه در نظر دارد 15 نفر را آموزش دهد و پرسنل را برای کار در مفتیات بر اساس یک برنامه تخصصی عمیق که ترکیبی از دانش دینی و دنیوی بر اساس آموزش عالی است، آماده کند. قرار است فارغ‌التحصیلان مدرک دولتی و دانش عمیق دینی دریافت کنند. استاندارد دولتی وزارت آموزش و علوم در رشته الهیات، 6 درس دنیوی در مؤسسات آموزش متوسط دینی و 10 درس دنیوی در مؤسسات آموزش عالی دینی را پیش‌بینی می‌کند».

نتیجه‌گیری

در تلخیص مطالب باید گفت که دین‌شناسی، خداشناسی و آموزش دینی در قرقیزستان پس از کسب استقلال مسیر منحصربه‌فرد خود را در چارچوب قوانین فعلی دولتی طی کرد. در عین حال، نه تنها دستگاه قانون‌گذار دولتی، بلکه بخش‌های گسترده‌ای از جامعه – دین‌شناسان، روحانیون و شخصیت‌های عمومی - در فرآیند تضمین یک رویکرد منسجم و جامع به این مشکل، مشارکت داشتند. علاوه بر این، هنگام اجرای برنامه‌های آموزش دین‌شناسی و خداشناسی در آموزش عالی و نیز آموزش‌های ویژه دینی، خطر رادیکالیزه شدن سازمان‌های مذهبی و گسترش بنیادگرایی اسلامی وجود داشت که بی‌تردید تهدیدی برای بخش سیاسی-اجتماعی و توسعه جامعه مدنی است. با توسعه منظم پایه حقوقی و عملکرد آموزشی، باید توجه داشت که «سیاست دولتی برای توسعه تعلیم و تربیت اسلامی در حال حاضر در مرحله اولیه است، در عین حال باید در نظر داشت که قرقیزستان مکتب الهیات خود را ندارد جامعه روشنفکران مسلمان تنها در مرحله اولیه شکل‌گیری است. این امر مستلزم توسعه آموزش با کیفیت الهیات و علوم اسلامی و تحقیقات بیشتر در مورد روند شکل‌گیری آموزش اسلامی در کشور است».

علیرغم تعداد زیادی گام‌های عملی، آموزش عالی قرقیزستان نیاز مبرمی به توسعه مدرسه علمی خود، انتشار کتب درسی و وسایل کمک آموزشی مدرن در علوم دین‌شناسی و خداشناسی، تعمیق روابط بین‌المللی دین شناسی، ایجاد شورای رساله دکتری و شناسه برای تخصص علمی «الهیات» دارد. دانشمندان با ظرفیت و استعداد و محققان جوان توانمند در قرقیزستان کار و زندگی می‌کنند و با حمایت مناسب دولت، هم دین‌شناسی و هم خداشناسی پیشرفت لازم و مستمر خواهند داشت.

منبع:

https://drive.google.com/file/d/1QPs8ZWLgaM43dwapVuBRItJPlfU5iSvo/view

 * به منظور تلخیص مطلب، ارجاعات داخل متن و فهرست منابع مورد استفاده برای تالیف این مقاله در ترجمه حذف شده است و در اصل مقاله از لینک فوق قابل مشاهده و دسترسی است.